Sosna to drzewo iglaste, które często widzimy w Polsce. Może być wysoka lub niska, w zależności od rodzaju i miejsca. To wpływa na szybkość jej wzrostu.
W naszym klimacie sosny rosną stosunkowo łatwo. Lubią gleby piaszczyste i suche. Gdy już się zakorzenią, są odporne na brak wody.
Tempo wzrostu różni się w zależności od gatunku sosny. Na przykład sosna czarna rośnie o 30–70 cm rocznie. Sosna zwyczajna może rosnąć o 50–70 cm rocznie, w dobrych warunkach. Jednak sosna himalajska jest wolniejsza i rośnie tylko o 10–15 cm rocznie.
Sosny mogą żyć bardzo długo, czasami nawet ponad 1000 lat. Są wiecznie zielone i mają olejki eteryczne, które są dobre dla naszego zdrowia. Młode pędy są używane do robienia syropów, co dodaje im wartości.
Kluczowe wnioski
- Sosna – prędkość wzrostu różni się w zależności od gatunku i warunków siedliskowych.
- W Polsce sosny dobrze rosną na glebach piaszczystych i suchych.
- Tempo wzrostu sosny może wynosić od kilkunastu centymetrów do ponad pół metra rocznie.
- Sosny są długowieczne i mają pozytywny wpływ na zdrowie dzięki olejkom eterycznym.
- Przy wyborze gatunku warto uwzględnić lokalne warunki klimatyczne i glebowe.
Wprowadzenie do wzrostu sosny
Sosna jest znana z prostoty i trwałości. Jest popularna w Polsce, szczególnie w jej lasach. Sadownicy i leśnicy lubią ją, bo nie wymaga wiele od gleby i dobrze znosi zimno.
Dlaczego sosna jest popularnym drzewem?
Sosna szybko rośnie, co pomaga w zalesianiu i zwiększa biomasy. Dzięki olejkom eterycznym i żywicy sosna ma duże znaczenie od wieków.
Korzenie sosny sięgają głęboko, co pomaga jej przetrwać suszę. Nawet w słabych glebach piaszczystych sosna trzyma tempo wzrostu.
Czym różni się sosna od innych drzew?
Sosny mają szyszki zamiast owoców. Ich igły mogą pozostać na drzewie nawet do 6 lat. To odróżnia je od drzew liściastych.
Różne gatunki sosny rosną w różnym tempie i mają różne korony. Niektóre są parasolowate, inne kolumnowe. To wpływa na szybkość wzrostu sosny.
| Cecha | Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) | Inne drzewa iglaste (np. świerk) |
|---|---|---|
| Tempo wzrostu | Umiarkowane do szybkiego w sprzyjających warunkach | Świerk często szybciej w młodości, potem wolniej |
| Igły | 5–7 cm, po dwa w pęczku | Krótższe, różne układy w pęczkach |
| Korzenie | Palowe, sięgają głęboko (do ~3 m) | Płytkie systemy korzeniowe częściej występują |
| Odporność na suszę | Wysoka dzięki głębokim korzeniom | Mniej odporne na suche warunki |
| Zastosowania | Rekultywacja, drewno konstrukcyjne, żywica | Drewno, papiernictwo, ozdoby |
Czynniki wpływające na wzrost sosny
Sosny reagują na różne warunki środowiska. Zrozumienie ich może pomóc w przewidywaniu, jak szybko sosna urośnie i gdzie najlepiej ją posadzić.
Warunki glebowe i ich wpływ
Sosny lubią suchą i piaszczystą glebę, ale mogą rosnąć też na innych typach. Preferują kwaśną glebę, lecz radzą sobie także na neutralnej i lekko zasadowej.
Na ubogich glebach piaszczystych sosny mogą rosnąć całkiem szybko. To dlatego, że nie potrzebują dużo składników odżywczych, jeśli tylko ich głębokie korzenie dosięgną wody.
Korzeń palowy drzewa może sięgnąć do 3 metrów głębokości. Pozwala to na dostęp do wody z głębszych warstw. Sosny dobrze przetrzymują krótkie susze, jeśli mają mocne korzenie.
Klimat a tempo wzrostu sosny
Dostęp do słońca mocno wpływa na wygląd sosny. W pełnym słońcu sosna rośnie szybciej i ma rozłożystą koronę.
Miasta zanieczyszczają powietrze, co spowalnia wzrost sosny. Brak wody zmienia wygląd korony. Silny wiatr może uszkodzić drewno.
Sosny są odporne na mrozy i mogą rosnąć w zimnych miejscach. To, jak szybko rosną, zależy od światła, konkurencji innych roślin i zagrożeń jak choroby czy szkodniki.
| Wskaźnik | Warunki korzystne | Wpływ na tempo wzrostu |
|---|---|---|
| Typ gleby | Suche, piaszczyste, kwaśne | Stabilny przyrost, dobre ukorzenienie |
| Głębokość korzeni | Sięganie do ~3 m | Lepsza odporność na suszę, stały wzrost |
| Światło | Pełne słońce | Rozłożysty habitus, wyższe tempo wzrostu sosny |
| Zanieczyszczenia | Niskie zanieczyszczenie powietrza | Wyższa kondycja i przyrost |
| Ekstremalne warunki | Silne wiatry, długotrwała susza | Zniekształcenie korony, obniżenie przyrostu |
| Czynniki biologiczne | Niska konkurencja, kontrola chorób | Sosny – najefektywniejszy wzrost przy ograniczonej presji |
Różne gatunki sosny i ich tempo wzrostu
Wybierając sosnę, warto znać jej tempo wzrostu. W Polsce istnieje wiele gatunków, które rosną w różnym tempie. Poniżej przedstawiono informacje o najpopularniejszych gatunkach. Pozwoli to łatwiej dokonać wyboru, czy to do lasu, parku czy prywatnego ogrodu.
Sosna zwyczajna jest najbardziej powszechnym gatunkiem w naszym kraju. Najczęściej rośnie na otwartych przestrzeniach, z dala od miast. W idealnych warunkach osiąga do 40 metrów wysokości, a czasami nawet 50. Co roku może urosnąć o 50 do 70 cm.
Sosna zwyczajna – właściwości i tempo wzrostu
Igły tej sosny mają długość od 5 do 7 cm. Mogą pozostać na drzewie przez 3 do 6 lat. Sosna ta dobrze rośnie na żyznych i przepuszczalnych glebach. Jednak w miastach jej wzrost może być wolniejszy, ze względu na zanieczyszczenia i gorszą glebę.
Sosna limba – czym się wyróżnia?
Sosna limba jest znana z dużej odporności. Dobrze znosi niskie temperatury i silny wiatr. W swoim naturalnym środowisku rośnie wolniej niż sosna zwyczajna. Ale w odpowiednich warunkach może rosnąć szybciej. Dlatego mówi się, że sosna limba może szybko rosnąć.
Inne sosny, jak sosna czarna czy sosna himalajska, mają swoje cechy. Sosna czarna i jej odmiany ogrodowe urosną o 30 do 70 cm rocznie. Sosna himalajska wyróżnia się długimi igłami i dużymi szyszkami. Ale rośnie wolno, o 10 do 15 cm rocznie. Karłowate odmiany i kosodrzewina pasują do małych ogrodów. Rosną powoli i są dekoracyjne.
| Gatunek | Typowe przyrosty (cm/rok) | Główne cechy |
|---|---|---|
| Pinus sylvestris (sosna zwyczajna) | 50–70 | Wysokość 25–40 m, igły 5–7 cm, preferuje tereny poza miastem |
| Pinus nigra (sosna czarna) | 30–70 | Używana jako soliter, dostępne odmiany pienne o kontrolowanej wysokości |
| Pinus wallichiana (sosna himalajska) | 10–15 | Długie zwisające igły, duże szyszki do 30 cm, wolny wzrost |
| Pinus cembra (sosna limba) | Zmienne, zwykle wolniejsze niż pospolita | Wysoka odporność na warunki zewnętrzne, często wybierana ze względu na wytrzymałość |
| Odmiany karłowate / kosodrzewina | niewielkie przyrosty | Przeznaczone do małych ogrodów, osiągają kilka metrów docelowej wysokości |
Przed podjęciem decyzji o sadzeniu sosny, warto rozważyć jej tempo wzrostu i miejsce w ogrodzie. Znajomość tych aspektów pozwala uniknąć problemów z przestrzenią i pielęgnacją w przyszłości.
Proces wzrostu sosny na różnych etapach
Rozwój sosny przebiega etapami. Każdy etap wymaga specjalnej opieki. Oto omówienie faz młodej i dojrzałej sosny oraz porady, jak o nie dbać.
Młode sadzonki
Młode sosny rosną w różnym tempie. Tempo zależy od odmiany i środowiska. Na przykład Pinus sylvestris 'Fastigiata’ może rosnąć do 25 cm rocznie. Po 10 latach osiąga wysokość około 3 metrów.
Ważne jest, aby podlać sadzonki tuż po posadzeniu. Następnie podlewamy je tylko w czasie suszy. Młode sosny dobrze radzą sobie na różnych glebach. Ale najlepiej rosną na słonecznych stanowiskach.
W pierwszych latach wzrost sosny może być wolniejszy. Zwłaszcza przy przesadzaniu lub uprawie w donicach. To typowy czas na ukorzenienie się, który wpływa na późniejszy rozwój drzewa.
Dojrzałe drzewa
Sosny najszybciej rosną w okresie wegetacyjnym. U sosny zwyczajnej, szybki wzrost trwa wiele lat. Co roku drzewo może przyrastać o kilka do kiludziesięciu centymetrów.
Później, wzrost stabilizuje się. Może wynosić 30–70 cm rocznie. U starszych drzew wzrost wysokości maleje. Ale korona i pień stają się grubsze.
Etapy rozwoju to: ukorzenianie, intensywny wzrost, dojrzałość i starzenie się. Igły są wymieniane co 3–6 lat.
Skrajne warunki, choroby, niedobory składników odżywczych mogą powstrzymać rozrost. Dobra pielęgnacja jest kluczowa. Pomaga zachować zdrowie i sprzyja szybkiemu wzrostowi sosny.
Aby przyspieszyć wzrost sosny, ważny jest dobór miejsca, nawożenie, ochrona przed stresem. Odpowiednie zabiegi w odpowiednim czasie mogą zwiększyć szanse na zdrowy wzrost.
Jak pielęgnować sosny, aby rosły szybciej?
Właściwa opieka nad młodymi drzewami przyspiesza ich rozwój. Poniżej znajdziesz wskazówki, jak sprawić, by sosny rosły szybciej, nie obciążając ich nadmiernie.
Nawożenie i jego znaczenie
Sosny dobrze sobie radzą nawet na słabych glebach. Ale zbyt duże nawożenie może przeszkadzać. Wybieraj nawozy z małą ilością azotu, specjalne dla iglaków.
Dla młodych sosnek na ubogich glebach lekkie nawożenie jest korzystne. Robiąc to, pamiętaj, by stosować się do zaleceń producenta. Tak drzewka lepiej się adaptują.
- Rodzaj nawozu: specjalne dla iglaków, mało azotu.
- Terminy: wiosną i na początku lata, po roztopach.
- Dawki: zgodnie z zaleceniami, nie przesadzaj z ilością.
Podlewanie – jak nie przesadzić?
Po posadzeniu sosny potrzebują dużo wody. Kiedy już się przyjmą, dobrze znoszą suszę i nie wymagają wiele wody.
Stojąca woda przy korzeniach może być problemem. Dlatego zachowaj przepuszczalność gleby i podlewaj tylko wtedy, gdy jest dłuższa susza.
- Po posadzeniu: podlewaj głęboko raz w tygodniu przez pierwsze miesiące.
- W sezonie wegetacyjnym: tylko jeśli długo nie pada deszcz.
- Unikaj: częstego płytkiego podlewania i zalewania korzeni.
Miejsce sadzenia jest ważne dla wzrostu sosny. Sadź w miejscach słonecznych, by była ładnie rozłożysta. Odbiegaj od miejsc z mocnym wiatrem i zanieczyszczeniem powietrza.
Zabiegi takie jak ochrona przed uszkodzeniami i delikatne formowanie też pomagają sosnom rosnąć. Staraj się nie ciąć ich za często. Usuwaj tylko nieprawidłowe przyrosty, zachowując naturalny kształt drzewa.
| Zabieg | Cel | Jak wpływa na wzrost |
|---|---|---|
| Nawożenie niskim N | Uzupełnienie składników na biednej glebie | Stabilny wzrost bez za dużej masy liści |
| Kontrolowane podlewanie | Wilgotność dla młodych drzew | Lepsze ukorzenienie, później mniejsze potrzeby wody |
| Wybór stanowiska | Pełne słońce, dobra gleba | Szybszy wzrost, ładniejszy kształt |
| Ochrona mechaniczna | Ochrona przed uszkodzeniami | Mniej stresu, zdrowsze drzewo |
| Delikatne formowanie | Kształtowanie korony i wysokości | Przemyślany wzrost bez szkody dla drzewa |
Znajdź równowagę między naturalnym rozwojem a działaniami ogrodniczymi. Obserwując reakcje drzew, osiągniesz optymalny wzrost sosny bez szkody dla zdrowia.
Sosna a występowanie chorób i szkodników
Sosny są zazwyczaj odporne, ale niektóre czynniki mogą to zmienić. Zanieczyszczone powietrze, słabe gleby i susza osłabiają drzewa. Wtedy rośnie ryzyko problemów z chorobami i szkodnikami.
W zdrowych lasach sosny są silniejsze. Ale jeśli drzewa słabną, sosny rosną wolniej. Dlatego ważne jest śledzenie zdrowia lasu.
Najczęstsze choroby sosny
Grzyby często atakują sosny. Mogą one zaatakować pień, korę i korzenie. To utrudnia drzewom pobieranie wody i składników odżywczych.
Złe warunki gleby wpływają na igły sosny. Patogeny łatwiej się rozwijają, gdy drzewo nie ma dobrych warunków do wzrostu.
Sposoby na zapobieganie szkodnikom
Wybór odpowiedniego miejsca to pierwszy krok do zdrowego drzewa. Słoneczne miejsce i dobra wilgotność gleby to klucz do silnych drzew.
- Regularnie sprawdzaj stan drzew i usuwaj chore części.
- Zachowaj bioróżnorodność, by pomóc naturalnym wrogom szkodników.
- Używaj środków ochrony roślin zgodnie z zaleceniami.
Jeśli las jest mocno atakowany przez korniki, drzewa rosną wolniej. Ważna jest szybka reakcja, by pomóc drzewom wrócić do zdrowia.
Korzyści z sadzenia sosny
Sadzenie sosny ma wiele korzyści dla środowiska i ludzi. Stabilizuje piasek, poprawia klimat wokół i dodaje zieleni.
Będziemy omawiać ważne funkcje sosny w naturze i jej korzyści ekonomiczne.
Sosna w ekosystemie
Sosna jest ważna w ekosystemie jako gatunek pionierski. Pomaga przeciwdziałać erozji i zachować wilgotność gleby. To sprzyja rozwojowi innych roślin.
Sosna daje domy ptakom jak dzięcioł czy kowalik. Jej sok i olejki eteryczne pomagają oczyścić powietrze.
W lasach sosna pomaga odnowić zniszczone obszary. Wpływa korzystnie na różnorodność biologiczną i stabilność ekosystemów.
Ekonomiczne aspekty sadzenia sosny
Drewno sosnowe jest często używane w budownictwie i meblarstwie. Jest cenione za łatwość obróbki i szeroką dostępność.
Sadzenie sosny może być dobrą inwestycją. Niektóre typy szybko rosną i nie są wymagające, co zmniejsza koszty.
Cena sadzonek zależy od ich wielkości i rodzaju. Małe mogą kosztować kilka złotych, większe – nawet kilkaset. To istotne przy planowaniu inwestycji leśnych.
| Korzyść | Opis | Przykładowe zastosowanie |
|---|---|---|
| Stabilizacja gleby | System korzeniowy ogranicza erozję piasków i wydm. | Rekultywacja terenów poprzemysłowych, zabezpieczenie wydm nadmorskich |
| Poprawa mikroklimatu | Zwiększenie wilgotności i redukcja wiatru na działkach i osiedlach. | Parniki zielone, osłony wiatrowe przy drogach |
| Zasoby surowcowe | Drewno sosnowe jest użyteczne w budownictwie i meblarstwie. | Produkcja elementów konstrukcyjnych, mebli, pelletu |
| Wartość zdrowotna | Młode pędy i syropy mają właściwości lecznicze i są bogate w witaminę C. | Preparaty ziołowe, kosmetyki, terapie inhalacyjne |
| Estetyka i cień | Wydłużona żywotność drzew zapewnia stałe elementy zieleni w krajobrazie. | Parki, ogrody przydomowe, aleje przydrożne |
Zastosowanie sosny w budownictwie
Sosna to popularny materiał w budownictwie, wykorzystywany zarówno w konstrukcjach, jak i wykończeniach. Dzięki jasnej barwie i łatwości obróbki, jest często wybierana przez architektów i stolarzy. Sosna znajduje zastosowanie w projektach domów i budynków publicznych.
Drewno w praktyce
Sosnowe drewno używa się do budowy dachów, ścian, podłóg i stolarki. Jest wystarczająco mocne dla wielu zastosowań. To czyni je popularnym wyborem w budownictwie drewnianym i przy renowacjach.
Drewno sosnowe – zalety i wady
Sosna jest dostępna i tania. Jej łatwość obróbki jest ceniona przy tworzeniu mebli i konstrukcji.
Ale sosna nie jest tak trwała jak inne drewna. Potrzebuje ochrony przed wilgocią. Żywica może też sprawiać problemy przy wykończeniach.
- Zalety: dostępność, niskie koszty, ładny wygląd, łatwość obróbki.
- Wady: mniejsza odporność, potrzeba zabezpieczeń, problem z żywicą.
Jak sosna wpływa na architekturę?
Sosna dodaje budynkom naturalnego uroku. Stosowana jest często w stylach skandynawskim i rustykalnym. Idealnie pasuje do domów jednorodzinnych i wnętrz komercyjnych.
Drzewa sosnowe zmieniają przestrzeń wokół budynków. Tworzą cienie, osłony i poprawiają mikroklimat. Sadzenie sosen ma więc sens zarówno wokół domów, jak i w miejscach publicznych.
- Używanie lokalnej sosny zmniejsza koszty transportu.
- Szybki wzrost sosny to więcej dostępnego drewna. To pomaga w odnowieniu zasobów naturalnych.
| Zastosowanie | Zalety | Wyzwania |
|---|---|---|
| Konstrukcja szkieletowa | lekkość, łatwość montażu | potrzebna impregnacja |
| Stolarka i meble | ładny wygląd, łatwość obróbki | problemy z żywicą |
| Elementy zewnętrzne | łatwo dostępne | zależność od zabezpieczeń przed warunkami atmosferycznymi |
Zawsze warto rozważać plusy i minusy drewna sosnowego. Dobrze jest znać jego zalety i wady. Dzięki temu można wybrać odpowiednie zabezpieczenia i dopasować drewno do potrzeb projektu.
Planując zieleń, warto myśleć o wpływie sosny na architekturę. Drzewa i drewno mogą dodać miejscom unikalnego charakteru i podnieść komfort użytkowania.
Przykłady miejsc, gdzie sosny rosną najlepiej
Sosny można znaleźć niemal wszędzie w Polsce. Najlepiej radzą sobie na terenach piaszczystych i nizinach. W takich miejscach, dzięki dobremu drenażowi i światłu, sosny rosną najszybciej.
Dobór odpowiedniego miejsca jest kluczowy dla wzrostu i zdrowia drzew. Czyste powietrze i niewielkie zanieczyszczenie sprzyjają. Natomiast silny wiatr i smog mogą szkodzić sosnom.
Najlepsze regiony w Polsce dla sosny
Najlepsze dla sosny są obszary z dużą ilością piasku. Dobre warunki oferują lasy w kujawsko-pomorskim, lubelskim, zachodniopomorskim.
Na płaskich terenach i w dolinach rzecznych sosny dobrze rosną. Z dala od dużych miast, gdzie jest czystsze powietrze, sosny rozwijają się szybciej.
Wpływ środowiska na wzrost sosny
Piaszczyste gleby dobrze przepuszczają wodę, co chroni korzenie przed gnicie. Dzięki temu sosny lepiej rosną w typowych warunkach leśnych.
Słońce i umiarkowane opady sprzyjają szybkiemu wzrostowi. Sosny lepiej się rozwijają na otwartych przestrzeniach niż w cienistych miejscach.
| Typ terenu | Przykładowe regiony | Wpływ na wzrost |
|---|---|---|
| Gleby piaszczyste | Kujawsko-Pomorskie, Zachodniopomorskie, Lubelskie | Ułatwiony drenaż, szybkie przyrosty pędów |
| Niziny leśne | Wielkopolska, Mazowsze | Stabilne warunki, dobre nasłonecznienie |
| Obszary górskie (odmiany odporne) | Beskidy, Sudety | Dostosowane odmiany rosną powoli, ale trwałe |
| Plantacje i zalesienia gospodarcze | Regiony z przewagą siedlisk piaszczystych | Kontrolowane warunki, wysoki przyrost ekonomiczny |
Leśnicy często wybierają sosny pasujące do terenu. Kosodrzewina jest dobra na trudne tereny, szczepione formy na zaplanowane zielenie. Pomaga to w efektywnym wzroście sosny.
Badania nad wzrostem sosny
Badania dotyczące wzrostu sosny są ważne dla leśnictwa. Naukowcy łączą metody tradycyjne z narzędziami cyfrowymi. Dzięki temu mogą dokładnie badać przyrosty i zdrowie drzew.
Analizują słojów analizy, monitorują pędy i oceniają siedliska. To pomaga w wykrywaniu różnic w wzroście. Umożliwia także reagowanie na zmiany w klimacie.
Badania łączą obserwacje terenowe z modelami prognostycznymi. To wspiera zalesienia i wybór odmian odpornych na problemy środowiskowe.
Nowoczesne techniki badawcze
Nowoczesne techniki obejmują obserwacje z satelitów i dronów. Te narzędzia dostarczają informacji o koronach drzew i przyroście na dużych areałach.
W laboratoriach analizuje się genom. Sekwencjonowanie pomaga w wyborze odmian lepiej przystosowanych do warunków siedliskowych.
Pomiary przyrostów i monitorowanie pędów ukazują roczną dynamikę wzrostu. Dane te łączy się z pomiarami klimatycznymi. To pozwala zrozumieć wpływ suszy i zanieczyszczeń.
Przyszłość badań nad sosnami
Przyszłość badań nad sosnami zależy od technologii i praktyki leśnej. Spodziewany jest rozwój odmian odpornych na suszę i inne stresy.
Badania będą poprawiać metody zalesień i agroforestry. To zwiększy efektywność upraw i zdrowie drzew na dłuższą metę.
Nauka bada też zastosowanie pędów sosny w medycynie. Ekonomiczna ocena plantacji sosnowych pozwoli planować inwestycje w leśnictwie.
| Metoda | Cel | Korzyść |
|---|---|---|
| Analiza słojów | Odczytanie historii przyrostów | Dokładne dane o tempie wzrostu w różnych latach |
| Zdalne obserwowanie (satellita, drony) | Ocena zdrowia koron i zasięgu drzewostanów | Szybkie mapowanie zmian na dużych obszarach |
| Monitoring pędów | Pomiar bieżących przyrostów | Informacje o krótkoterminowej dynamice wzrostu |
| Analiza genetyczna | Selekcja odmian odpornych | Poprawa odporności i wydajności upraw |
| Modelowanie klimatyczne | Prognozy wpływu zmian klimatu | Strategie adaptacji i planowanie zalesień |
Podsumowanie
Podsumowując, tempo wzrostu sosny zależy od wielu czynników. Najważniejsze, to gatunek oraz warunki środowiskowe. Zwykle sosna zwyczajna rośnie o 50–70 cm rocznie, sosna czarna także, a sosna himalajska wolniej, bo tylko o 10–15 cm. Mniejsze odmiany rosną wolniej.
Sosny lubią słońce i piaszczystą ziemię. Dobrze znoszą brak wody i zimno. To ważne cechy, które wpływają na ich wzrost.
Nowe sadzonki potrzebują wody po posadzeniu. Jeśli gleba jest uboga, potrzebują też nawozu. Nie stawiaj ich w miejscach zanieczyszczonych czy mocno wietrznych. Ochraniaj przed chorobami i szkodnikami. Odpowiednie miejsce i niewiele pielęgnacji przyspieszą wzrost.
Posadzenie sosen ma wiele zalet. Sosny są mocne i nie wymagają wiele. Stabilizują ziemię, produkują tlen i mają właściwości lecznicze. Żyją długo, więc ich obecność jest korzystna dla środowiska. Dobierz gatunek do rozmiaru ogrodu. Dzięki temu drzewo będzie szybciej rosło i przynosiło więcej korzyści.




